Bijna iedere Katwijker heeft als kind over de tankwal in het Panbos gelopen. De pantsermuur die het hele duingebied doorsnijdt spreekt bij velen tot de verbeelding en wanneer men spreekt over “de Atlantikwall” is de muur vaak het eerste dat in het hoofd opkomt. De muur is echter een klein onderdeel van een gigantisch netwerk van verdedigingswerken, gebouwd door de Duitsers om weerstand te bieden bij een geallieerde invasie; de Atlantikwall.
Kustbewaking
In april 1939, nadat de Duitsers het Sudetenland in Tsjecho-Slowakije binnen waren gevallen, werd de Nederlandse kustbewaking opgevoerd. Aan de kust werden stellingen ingericht en oude bunkers uit de eerste wereldoorlog werden een nieuw leven ingeblazen. Zo ook rondom Katwijk, waar in de duinen nog diverse van dergelijke bunkers stonden.
Er bestond aan de oostkant van Nederland een dreiging vanuit Duitsland. Aan de kust zouden de Engelsen de Nederlandse neutraliteit kunnen schenden om op te rukken richting de nazi’s. Nederland zou uit alle macht proberen de neutraliteit te bewaren. Dit alles bleek tevergeefs toen de Duitsers in mei 1940 binnenvielen. Na vijf dagen strijd capituleerde Nederland, waardoor ze nu behoorde tot het Duits bezette grondgebied.
Grenzaufsichtsstellen
Een Duits militair bij een Nederlandse bunker in de Noordduinen van Katwijk. E. Wolthaus
De Hollandse kustlijn was nu de buitengrens van het Duitse rijk en diende verdedigd te worden tegen geallieerde bedreigingen vanuit zee. Langs de gehele Nederlandse kust werden kustbewakingsposten ingericht, op punten die door de Duitsers beoordeeld waren als belangrijk. Vaak werden hier de reeds aanwezige Nederlandse verdedigingswerken hergebruikt.
Aan de Katwijkse boulevard werd Küstenwache 16 (KW16) ingericht, bij Noordwijk Küstenwache 15. Bezuiden Katwijk bevonden zich in de duinen Küstenposte 6 (KP6) en 7, en in het duingebied tussen Katwijk en Noordwijk nummer 4 en 5. Ook was in beide dorpen een Grenzaufsichtsstelle (GASt). Al deze locaties met bijbehorende eenheden van 1./ en 2./Infanterie Regiment 166 zagen toe op de kustbewaking.
In Noordwijk werd door de Marine Artillerie Abteilung 201 een kustbatterij met 4 stuks 15,5cm geschut ingericht, die met een bereik van 19,5 kilometer het zeefront tot aan Scheveningen konden zekeren.
Begin 1942 waren er in het gebied Noordwijk-Katwijk zo’n 700 Duitse militairen gelegerd die zich met kustbewaking bezig hielden.
Overzichtskaart uit november 1941 met de Küstenwachen en Küstenposten bij Katwijk en Noordwijk. NARA
“Nasse Dreieck”
Het gebied tussen Katwijk aan Zee en Leiden wordt door de Duitsers als zeer belangrijk beschouwd. Met haar talloze waterwegen, verkeersknooppunten, bruggen en toegang tot het spoor bij Leiden biedt het alle infrastructuur die bij een vijandelijke invasie nodig is. Ook zijn de duinen tussen Katwijk en Noordwijk het smalste en lopen er overal door het duin kanalen van de waterzuivering die eenvoudig uitgebouwd zouden kunnen worden tot tankhindernis. Vooral de boulevards van Katwijk en Noordwijk lenen zich in combinatie met de relatief korte stranden uitstekend voor een landing vanuit zee.
Es kommt ihm eine hohe Bedeutung zur das westlich vom “Nasse Dreieck” gelegene Katwijk aan Zee, muss daher als Stützpunkt gegen eine feindlichen Landung gut ausgebaut werden.
Inf. Regt. 166 – Abt. Ia Nr. 171/42 g.Kdos.
Beoordeling van het kustgebied op 2 februari 1942
De dreiging van een geallieerde landing wordt steeds groter naarmate de oorlog vordert. Toen de slag om Engeland verloren was werd het belang van een sterke defensieve linie langs de Atlantische- en Noordzeekust groter. Er werd besloten de bestaande verdedigingswerken uit te bouwen naar een netwerk van versterkte strategische punten. Men noemde het project Neue Westwall, en later Atlantikwall.
Een geschutsbunker van het type 680 naast de sluis. Gemeentearchief Katwijk
Atlantikwall
Belangrijke posities, zoals de Küstenwachen in Katwijk en Noordwijk, werden uitgebouwd tot Stützpunkte met zware betonnen bunkers. Tussen de Stützpunkte werden Widerstandsnesten gebouwd, met lichtere bunkers. Bunkers verrezen in het duinlandschap, om aanvallen vanuit zee, land en lucht af te weren. Over de boulevard van Katwijk en Noordwijk werd een pantsermuur gebouwd om aanvallers te vertragen. Katwijk, Noordwijk en Valkenburg vormden samen Stützpunktgruppe Katwijk, bestaande uit meer dan dertig afzonderlijke Stützpunke en Widerstandsnesten. De combinatie van luchtdoel- en artilleriebatterijen, kanalen, hindernissen en mijnenvelden zorgde ervoor dat er een ondoordringbare “vesting” ontstond.
Schematische weergave van de Duitse verdedigingswerken binnen Stützpunktgruppe Katwijk. Nationaal Archief
Afbraak
Het rigoureus uitbreiden van de verdedigingslinies bij Katwijk betekende dat er een deel van de bebouwing aan de Boulevard moest wijken. In juni 1942 werden er reeds bewoners uit het zogenoemde Sperrgebiet geëvacueerd. Ook werd de kerktoren van de Andreaskerk tot op kerkdakhoogte afgebroken. In juni 1943 werd besloten dat een strook van 150 meter huizen gesloopt zou worden om de rondomverdediging en schootsveld van de stellingen te verbeteren.
Im Zuge des weiteren Ausbaues des Stützpunktgruppe Katwijk-Noordwijk […] wird der Abbruch weiterer Gebäude erforderlich. Durch die Niederlegung der Häuser entsteht freies Schussfeld landeinwärts.
Dem Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden
Generalkommando LXXXVIII.A.K. op 12 juni 1943
Ook in Valkenburg moesten er huizen tegen de vlakte. Om ruimte te maken ten behoeve van het schootsveld van Widerstandsnest 245b werd aan de Rijnstroomlaan en de Katwijkerweg een in de jaren ’30 nieuw gebouwde wijk afgebroken.
Katwijkers tussen de puinhopen van bunkers die na de oorlog worden afgebroken aan de boulevard. Op de achtergrond is de Oude Kerk te zien, zonder toren. Katwijks Museum
De sloopwoede die gepaard ging met de bouw van de Atlantikwall heeft een impact die vandaag de dag nog zichtbaar is. Van de schitterende oude gebouwen die de boulevard vroeger sierden, zijn slechts Savoy, de Oude Kerk, de vuurtoren en gebouw de Waaier vandaag de dag nog aanwezig.